فرهنگی > جامعه

۱۶ اسفند ۱۳۹۶ - ۲۱:۲۶

کد خبر: ۵۵۷۷۹۰

گزارش رسا از یک نشست علمی؛

بررسی مرز آگاهی و عمل اخلاقی | اخلاق مدرن یا سنتی

عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب ایجاد انگیزه را مهم‌ترین عامل در از بین بردن شکاف آگاهی و عمل اخلاقی دانست و گفت: مشکل اخلاق را افزایش انگیزه عمل اخلاقی حل می کند و وقتی این انگیزه ایجاد شود، آن آگاهی ها به صورت طبیعی به عمل اخلاقی تبدیل می شود

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی«چالش های سبک زندگی ایرانی؛ شکاف میان آگاهی اخلاقی و عمل اخلاقی» از سلسله نشست های سبک زندگی اسلامی در مؤسسه فرهنگی سبک زندگی آل یاسین برگزار شد.

برپایه این گزارش در این نشست حجت الاسلام مهراب صادق نیا عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب به تبیین شکاف میان آگاهی و عمل اخلاقی در جامعه ایران پرداخت که گزارش مشروح این نشست علمی در ادامه می آید.

فراگیری گسل میان آگاهی و عمل در موضوعات مختلف

حجت الاسلام صادق نیا در ابتدای این نشست با اشاره به همه گیر بودن شکاف میان آگاهی و عمل در موضوعات مختلف عنوان کرد: موضوع گسل یا شکاف میان آگاهی و عمل موضوعی نیست که فقط در جامعه ایران اتفاق افتاده و یا صرفاً در محدوده اخلاق بتوان آن را بررسی کرد؛ یعنی گاهی از اوقات ما می توانیم شکاف آگاهی و عمل را در حوزه های دیگر مانند پزشکی بررسی کنیم.

وی افزود: در واقع این شکاف مختص مسائل اخلاقی نیست و مسأله ای وسیع و معضلی است که هر جامعه ای را می تواند در بر بگیرد بگونه ای که شاید کسی به چشم معضل به آن نگاه نکرده و آن را امری طبیعی بداند.

عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب تصریح کرد: این موضوع در بحث اخلاق از آنجا نشأت می گیرد که در اخلاقی که معطوف به دین است یا اخلاق دینی نامیده می شود، هر گوشه ای از آن که عمل نشود به همان اندازه انسان ها خطاکار لقب می گیرند و این جا شکاف بین آگاهی و عمل به یک معضل تبدیل می شود و صرفاً یک عمل اجتماعی نیست و تبدیل به یک مسأله عمیقاً دینی تبدیل می شود و لذا جای طرح بحث دارد.

وی تأکید کرد: در بررسی این موضوع سؤال این است که به چه لیل در جامعه ایران دانسته های اخلاقی به عمل تبدیل نمی شوند و این شکاف بین آگاهی و عمل از کجا برخاسته است که ممکن است ما دلایل مختلفی در مقام تصور ذهنی یا تحلیل عقلی برای این مسأله پیدا کنیم ولی وقتی ما با واقع روبرو می شویم و واقعیت ها را بررسی می کنیم، یافته های دیگری داریم.

انباشت اطلاعات اخلاقی و ایجاد شکاف میان آگاهی و عمل

وی یکی از مهم‌ترین دلایل ایجاد شکاف میان آگاهی و عمل اخلاقی را انباشت اطلاعات اخلاقی دانست و گفت: یکی از مهم‌ترین دلایل این گسل و شکاف بین آگاهی و عمل اخلاقی در جامعه ایران به انباشت اطلاعات اخلاقی بر می گردد و برخلاف تصور برخی که فکر می کنند جامعه ایران چون آگاهی اخلاقی کمتری دارد،گاهی بی اخلاقی در آن دیده می شود و به همین دلیل نیز تلاش می کنند شبکه ها، مجلات ، آموزگاران و منبرهای اخلاقی را زیاد کنند به این امید که این شکاف پر شود؛ مطالعات نشان می دهد این کارها این شکاف را عمیق تر می کند؛ یعنی هر چه این منبرها و درس‌واره های اخلاقی بیشتر می شود، شکاف بین آگاهی و عمل بیشتر می شود.

حجت الاسلام صادق نیا اضافه کرد: دلیل این موضوع آن است که وقتی دانش اخلاقی بالا می رود و ما صاحب دانش اخلاقی می شویم، هیچ التزامی نیست که زیست اخلاقی بهتری هم داشته باشیم و در واقع هیچ تلازمی میان آگاهی و عمل اخلاقی وجود ندارد بلکه گاهی کاملاً برعکس است.

وی ادامه داد: در برخی مواقع، آگاهی و دانش اخلاقی را که فرا گرفته می شود، نتیجه ای جز برهم زدن آرامش اخلاقی به دنبال ندارد یعنی این آگاهی های جدید سبب می شود تا خرده مهارتی که در زیست اخلاقی وجود دارد از بین برود.

استاد حوزه و دانشگاه ابراز کرد: موضوع دیگر این است که هرچه دانش اخلاقی در نزد مخاطبان بالا می رود به طور طبیعی خلاقیت اخلاقی افزایش می یابد و این خلاقیت اخلاقی زمینه ای را به وجود می آورد که فرد دست به هر عمل اخلاقی که بزند، آن عمل را با دیده تردید بنگرد و هیچ قطعیتی درباره عمل اخلاقی خود نداشته باشد و این در حالی است که همان فرد وقتی خلاقیت اخلاقی را نداشت، همان صورت اولیه عملی را با قطعیت و بدون تردید انجام می داد و در حقیقت می توان گفت که نتیجه خلاقیت اخلاقی، دست نزدن به عمل است.

شرافت بالای دانش نسبت به عمل در حوزه اخلاق در میان جامعه ایران

وی در ادامه اظهار کرد: مردم ایران ذاتاً سادگی را دست دارند بطوریکه اگر کنترل تلویزیونی پیچیده باشد کسی از آن استفاده نمی کند و یا گوشی همراه ما هزاران امکانات دارد اما از آنها استفاده نمی کنیم و از ساده ترین صورت آن بهره گیری می کنیم؛ حالا فرض کنید دانشی مانند فلسفه اخلاق یا علم اخلاق بیاید عمل اخلاقی را برای ما پیچیده کند و تعاریف متفاوتی از خوبی و بدی و معیارهای آن ارائه دهد؛ در نتیجه این پیچیده شدن ما را به سمت عدم عمل و بلا استفاده شدن آگاهی های اخلاقی می برد.

حجت السالام صادق نیا افزود: به هر حال انباشت اطلاعات در ذهن جامعه ایران یکی از دلایل مهم شکاف بین آگاهی و عمل اخلاقی است و البته معضل دیگری نیز در جامعه ما وجود دارد و آن معضل این است که شرافت دانش اخلاقی در جامعه ما بیش از عمل اخلاق است و انسان هایی که آگاهی اخلاقی بیشتری دارند متأسفانه از سرمایه اجتماعی بیشتری برخوردارند و بر این اساس، انباشت اطلاعات و مهم بودن دانستن دانش اخلاقی در جامعه سبب کندی عمل اخلاقی و پدید آمدن شکاف میان آگاهی و عمل در جامعه ایران شده است.

فیلترسازی منفی و عمیق کردن شکاف میان آگاهی و عمل

استاد حوزه و دانشگاه از فیلتر سازی منفی به عنوان یکی دیگر از عوامل ایجاد شکاف میان آگاهی و عمل اخلاقی در جامعه ایران نام برد و خاطرنشان کرد: دلیل دوم در ایجاد شکاف، فیلترسازی منفی است که مراد از آن اینست که آگاهی ها، دانسته ها یا ذهنیت هایی که ما انسان ها داریم، سبب می شود که آگاهی های اخلاقی را بد طبقه بندی کنیم و یا نتایج بدی از آن آموخته های اخلاقی بگیریم، در نتیجه در آموخته های اخلاقی خود دست به انتخاب می زنیم و آنها را به صورت منفی طبقه بندی می کنیم.

وی افزود: وقتی یک بیت شعر با این مضمون که «واعظان کین جلوه در محراب و منبر می کنند؛ چون به خلوت می روند آن کار دیگر می کنند » وجود دارد و قرن هاست در بین ایرانی ها وجود داشته و مردم ما با آن خو گرفته اند، این موضوع سبب فیلترسازی منفی می شود و به ما یاد می دهد که افراد موعظه گر که بر روی منبر ها به بیان نکات اخلاقی می پردازند،خود به آنچه می گویند عمل نمی کنند و فقط ما را موعظه می کنند و آنچه از زبان موعظه کنندگان شنیده می شود را نباید جدی گرفت.

حجت الاسلام صادق نیا اضافه کرد: از سویی دیگر نیز در جامعه ما نوعی نگاه منفی به نظام اخلاقی وجود دارد و وقتی به کسی می گوییم چیزی خوب و یا بد است سریعاً می گوید این نظام اخلاقی را برای مهار و کنترل جامعه ایجاد کرده اند و این سبب می شود که با موضوعاتی مانند قلیان در جامعه نتوانیم مبارزه کنیم چراکه بسیاری از افراد قبول ندارند که قلیان را به خاطر مضرات آن جمع آوری می کنند و به همین سبب به کار خود ادامه می دهند و شواهدی هم برای فیلترسازی منفی بیان می کنند.

وی ادامه داد: همچنین نگاه منفی نسبت به نظام ارزیابی در جامعه ما وجود دارد که بر این اساس گفته می شود برای چه برای خوب شدن تلاش می کنید؛ مگر کسی افراد خوب را می بیند و اظهار می کنند که عمل خوب را کسی نمی بیند و باید توجه کرد که این مطلب از بچگی در ذهن همه ما وجود داشته است.

شعار«حق گرفتنی است» نوعی از فیلترسازی منفی

عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب تأکید کرد: از نظر ذهنی فرهنگی ایرانی به این شکل است که فرزندان تلاش می کنند خوب بوده و دیده شوند پدر و مادر هم تلاش می کنند که خوبی های بچه را نبینند که لوس نشوند و به همین سبب نیز، نکات منفی که از بچه سر می زند پر رنگ می شوند و ما به صورت طبیعی اینگونه رشد کرده ایم که فکر می کنیم خوبی های ما را کسی نمی بیند ولی بدی های ما پر رنگ است و دیده می شود و به همین دلیل بزرگ هم که می شویم این در ذهن ما وجود دارد که کسی خوبی ها را نمی بیند و حالا که کسی نمی بیند پس خوب بودن معنا ندارد و همین موضوع قدیمی، سبب فیلترینگ منفی آموزه های اخلاقی می شود و لذا تن به انجام امور اخلاقی نمی دهیم چراکه معتقدیم کسی این اعمال را نمی بیند.

وی در ادامه تصریح کرد: یکی دیگر از ذهنیت هایی که در جامعه ما وجود دارد این است که می گوییم «حق گرفتنی است، دادنی نیست» که این جمله منفی، بلای بزرگی را بر سر نظام اخلاقی ایران آورده است و به همین سبب نیز همه تلاش می کنند تا به چیزی که حقشان است برسند ولو اینکه در این مسیر حق عده دیگری ضایع شود و به کسی ظلم شود و این ذهنیت مدام به ناهنجاری و رفتار ضد اجتماعی ما را دعوت می کند.

استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: این فیلتر سازی های منفی که در جامعه ما وجود داردف سبب می شود که ما نتوانیم به آنچه از نظر اخلاقی به آن واقف شدیم عمل کرده و به آن تن دهیم و در واقع ،آگاهی اخلاقی داریم اما این فیلتر ها سبب می شود که به آن آگاهی ها عمل نکنیم.

محرک های اضافه و ایجاد شکاف میان آگاهی و عمل اخلاقی

حجت الاسلام صادق نیا در ادامه به تبیین سومین عامل ایجاد شکاف میان آگاهی و عمل اخلاقی پرداخت و گفت: سومین عاملی که به عنوان گسل بین آگاهی و عمل اخلاقی می توانیم به آن اشاره کنیم؛ محرک های اضافه است بگونه ای که ما رفتار اجتماعی و اخلاقی و ارزش انجام می دهیم و شانس اخلاقی زندگی کردن و رفتار کردن ما بالاست تا جایی که هیچ مسأله تهدید آمیزی احساس نکنیم و اگر این احساس به وجود بیاید که چیزی ما را تهدید می کند از زیست اخلاقی دست می کشیم که از این تهدیدات به محرک اضافه یا مزاحم تعبیر می کنند.

وی ابراز کرد: آنقدر این محرک های اضافه زیاد هستند که جامعه ایران به این نتیجه رسیده است که ریسک عمل اخلاقی بالاست و هزینه دارد و اگر بخواهیم اخلاقی زندگی کنیم باید هزینه زیادی داده و محرومیت های نسبی زیادی را تحمل کنیم و این در حالی است که وقتی زمینه انجام کاری، تهدید آمیز شد، یادمان می رود باید اخلاقی زندگی کنیم و متأسفانه این شرایط در جامعه ما به فراوانی یافت می شود که احساس می کنیم زمینه برای عمل اخلاقی امن نیست و به راحتی نمی توانیم عمل اخلاقی انجام بدم.

تضاد میان اخلاق سنتی و زندگی مدرن

عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب ادامه داد: مورد چهارم که یک معضل جدی است فردی شدگی اخلاق و تأکید بر فرد در اخلاق است بگونه ای که اخلاق در جامعه ما هنوز به صورت سنتی ارائه می شود در حالی که جامعه ما مدرن است یا دست کم در حال گذار و مدرن شدن است.

وی تأکید کرد: ما در جامعه ای زندگی می کنیم که عمیقاً بر اساس تقسیم کار پیشرفته استوار است و رویه مدرنی دارد اما اخلاق را به زبان سنتی می گوییم که این اخلاق تأکید بر فرد دارد و به افراد می گوید خوب و فضیلت مند باشید.

حجت الاسلام صادق نیا ابراز کرد: در اخلاق سنتی تأکید می شود که همه مردم دنیا یا دشمن تو هستند یا مداح بی خود هستند که می خواهند تو را فریب دهند و کسی این وسط صادق نیست و تودر این میانه و در این ناامنی محض باید اخلاقی زندگی کنی؛ این سبک اخلاق سنتی است که تأکید روی فرد دارد و می گوید همه چیز آلوده است، جامعه ناامن است و تو در این ناامنی باید اخلاقی زندگی کنی و مرد آن است که در این ناامنی اخلاقی زندگی کند؛ این متد اخلاق سنتی است.

استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: اما اخلاق مدرن می گوید من خیلی روی توانمندی های تو به عنوان یک انسان نمی توانم تأکید کنم، من باید بستر جامعه را جوری بچینم که شانس رفتار اخلاقی تو افزایش پیدا کند و این شانس را داشته باشی که اخلاقی تر زندگی کنی، من نمی توانم تو را در میان گرگ ها رها کنم و بعد بگویم مراقب آنها باشد، بلکه گرگ ها را جمع می کنم و کمتر به تو می گویم مراقب خودت باش.

وی نظام اخلاقی جامعه ایران را عمیقاً سنتی دانست و ادامه داد: نظام اخلاقی در جامعه ما عمیقاً سنتی است در حالی که جامعه ما مدرن است یعنی ما مدام به آدم ها می گوییم؛ اینگونه رفتار کنید، آنگونه رفتار نکنید در حالی که بستر جامعه به آنها اجازه رفتار کردن به شکلی که ما می گوییم را نمی دهد یعنی مدام به مردم می گوییم ربا ندهید و ربا نگیرید درحالی که غافل از این موضوع هستیم که بستر اجتماعی اجازه نمی دهد که فرد دون ربا زندگی کند و هرچند که می خواهد ربا ندهد ولی باید سرمایه خود را در بانک بگذارد و این بانک ها نظامی دارند که برخی مراجع معتقدند ربوی است.

حجت الاسلام صادق نیا تصریح کرد: ما تمرکزمان برای بیان اخلاق را بر روی افراد گذاشته ایم و غافل از این هستیم که این مدل اخلاق گفتن متعلق به جایی بود که جامعه براساس تقسیم کار پیشرفته شکل نگرفته و مدرن نبود اما هم اکنون جامعه خصلت مدرن به خود گرفته و در این جامعه باید مراقب باشیم که یک داد و ستد بین ساختار جامعه و کنشگران وجود دارد و کنشگران نمی توانند خارج از ساختارهای اجتماعی رفتار کنند.

وی تأکید کرد: ما به جای اینکه مدام به افراد بگوییم زمین جامعه آلوده است و مراقب باشید، باید زمین جامعه را پاک کنیم چراکه زمانی زمین جامعه گل آلود است، نمی توانیم انتظار داشته باشیم که آدم ها در این جامعه بازی کنند ولی لباسشان کثیف نشود بلکه باید زمین را تمیز کنیم و هنگامی که زمین بازی تمیز شد به صورت طبیعی نیاز نیست به مردم تذکر بدهیم که مراقب باش لباست کثیف نشود و این موضوع در جامعه ما مشکل فاحشی است.

بیگانگی جامعه ایران با تمرین و پیگیری اخلاق

عضو هیأت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب، جامعه ایران را بیگانه با تمرین و پیگیری در حوزه اخلاق دانست و خاطرنشان کرد: یکی دیگر از عواملی که سبب ایجاد شکاف میان آگاهی و عمل اخلاقی می شود، عدم پیگیری و تمرین است و این موضوع از معضلاتی است که در فرهنگ ما ایرانی ها وجود دارد و ما خیلی از تمرین و پیگیری کردن خوشمان نمی آید.

وی افزود: متأسفانه اخلاقی که مردم ما به آن علاقه دارند، اخلاق فرافکنانه است و همه منتظر این هستیم که با یک چرخش ناگهانی مشکلات اخلاقی مان حل شود و به همین سبب نیز اعتقاد داریم که زمان خوب بودن از نظر ما زیاد است و همه منتظر لحظه ای هستیم که در یک تحول ناگهانی تغییر کنیم که این فرافکنی و مسؤولیت اصلاح را به زمان دیگری واگذار کردن، در ذهن و الگوهای اخلاقی ما زیاد است و به همین دلیل انگیزه ای برای اینکه اخلاقی زندگی کنیم نداریم و می گوییم وقت اخلاقی زندگی کردن در آینده می رسد.

حجت الاسلام صادق نیا در بخش پایانی سخنان خود با جمع بندی موضوعات بیان شده اظهار کرد: اگر ما به همه این عوامل نگاه کنیم، می بینیم که همه آن ها به یک حلقه مفقوده اشاره می کنند و آن حلقه مفقوده، بحث انگیزه است و در حقیقت در جامعه ایران در موضوع گسل میان آگاهی و عمل اخلاقی یک حلقه مفقوده وجود دارد که این گسل را به وجود آورده که آن حلقه مفقوده، انگیزه ای است که برای عمل اخلاقی وجود ندارد و در حالی که آگاهی در جامعه و در بین افراد وجود دارد اما انگیزه انجام عمل اخلاقی موجود نیست.

وی در پایان خاطرنشان کرد: عواملی که مورد اشاره قرار گرفتند، سبب می شود که انگیزه عمل اخلاقی از بین برود و ما برای حل این مشکل باید همه متدهایی که انگیزه را افزایش می دهد را طی کنیم و نیازی به اجرای متدهای مبتنی بر افزایش آگاهی وجود ندارد و لذا بنده معتقدم همه تکاپوهایی که برای افزایش آگاهی اخلاقی در جامعه صورت می گیرد، حرکت معطوف به حل مشکل نیست چراکه مشکل اخلاق را افزایش انگیزه عمل اخلاقی حل می کند و وقتی این انگیزه ایجاد شود، آن آگاهی ها به صورت طبیعی به عمل اخلاقی تبدیل می شود.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نشست علمی«چالش های سبک زندگی ایرانی؛ شکاف میان آگاهی اخلاقی و عمل اخلاقی» از سلسله نشست های سبک زندگی اسلامی در مؤسسه فرهنگی سبک زندگی آل یاسین برگزار شد.